...
Về Lễ nghi học sĩ triều Lê Thái tông, sử gia Ngô Sĩ Liên có Lời bàn: "Nữ sắc làm hại người ta quá lắm. Thị Lộ chỉ là một người đàn bà thôi, Thái tông yêu nó mà thân phải chết, Nguyễn Trãi lấy nó mà cả họ bị diệt, không đề phòng mà được ư?" Ðiều này, như người ta thường nói, là quan niệm bất công, khinh rẻ phụ nữ của một sử gia quân chủ. Nhưng vì lẽ gì, ngay cả trong chuyện Rắn báo oán tác giả dân gian cũng phũ phàng dồn hết mọi tội lỗi lên đầu người đàn bà?
Về Nguyễn Trãi, vua Tự Ðức nhà Nguyễn có Lời phê "Ðời Lê Thái tông, vua thì buông tuồng, bầy tôi thì chuyên quyền. Trãi nếu là người hiền thì nên sớm liệu rút lui, ẩn náu tung tích để cho danh tiếng được toàn vẹn. Thế mà lại đi đón trước ngự giá, thả lỏng cho vợ làm việc hoang dâm, vô liêm sỉ. Vậy thì tai vạ tru di cũng là tự Trãi chuốc lấy. Như thế sao được gọi là người hiền?" Với nhiều thế hệ trí thức Việt, lời bàn trên được coi như khuôn vàng thước ngọc. Nhưng rồi thời gian cho thấy khuôn vàng thước ngọc cũng biến dạng!
Nguyễn Trãi có là người hiền chăng? Biết tất cả những bậc hiền của quá khứ, biết những Khuất Nguyên, Trương Lương, Ngũ Tử Tư, Văn Chủng, Phạm Lãi... Biết Chu Văn An và cũng biết Trần Nguyên Hãn, Phạm Văn Xảo nhưng Nguyễn Trãi tự biết mình hơn bởi ông là người hiền dấn thân. Án Trại Vải là bi kịch tất yếu mang tính toàn nhân loại khi chế độ chuyên quyền thống trị. Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ là viên đá lót đường cho dân tộc vươn tới tự do!
Văn bản lịch sử không phải là văn bản chết mà là tấm gương từ đó con người phải soi vào để nhận ra chân dung của bản thân mình, của thời đại mình. Nhà văn, trong ý nghĩa nguyên sơ của từ này, chính là lương tri của dân tộc của thời đại, có nhiệm vụ giải mã tấm gương câm lặng của lịch sử để đưa ánh sáng dọi chiếu con đường đi tới cho dân tộc. Ðấy là sứ mạng thiêng liêng cao cả nhiều người mơ ước. Nhưng giải mã chân xác cuốn sách cổ là điều cực khó mà không phải ai cũng thành công.
Tiểu thuyết Nguyễn Thị Lộ là một trong những cách giải mã lịch sử. Ðánh giá nó thế nào là quyền của thời gian.
